Liverpool-Manchester Demiryolu'nun açıldığı 1830 yılı ile o yüzyılın sonu arasında 1 milyon kilometre demiryolu inşa edildi ve en azından bir demiryolu parçası olmayan ülke sayısı çok aza indi. Dünyanın imkansız görülen yüksekliklerine ve ücra köşelerine bile ulaştı.
Tarihin akışını değiştiren bütün icatları şöyle bir düşünelim; tekerlek, yazı, para, barut, matbaa, telgraf, telefon, fotograf, elektrik, televizyon, internet v.b.
Peki bütün bunlar demiryolu gibi sanayiye, ticarete, savaşa ve barışa, kültüre, sanata, edebiyata kısacası bizi ilgilendiren hemen her şeye ve her konuya etki eden, değiştiren, dönüştüren birer icat mıdır?
Tüm icatların etkilerine baktığımızda, demiryolunu farklı bir yere koymamız gerektiğini görürüz.
İngiltere'de 1830 yılında ticari olarak işletilmeye başlayan demiryollarının tarihi, modern dünyayı nasıl şekillendirdiğine ilişkin sürükleyici, büyüleyici ve dur durak bilmeden yaratıcılığını devam ettiren bir süreçtir. Dünyada demiryollarının tarihine baktığımızda küresel anlamdaki devasa etkilerini görmek mümkündür.
Avrupa'daki en önemli ağların gelişimini, İngiliz teknolojisinin etkisini, Hindistan'da ve çok daha sonra Çin'de muazzam sistemlerin oluşturulmasını ve ayrıca Rusya ile ABD'de kıta aşan hatların yapılmasını incelediğimizde, demiryollarının nasıl geliştiğini, daha hızlı, rahat ve güvenli hale geldiğini çok iyi anlayabiliyoruz.
Bu gelişmelerin insanların hayatını nasıl değiştirdiğini, diğer bir sürü değişikliğin nasıl katalizörü olduğunu görmekteyiz. Demiryollarının etkisini abartmak neredeyse imkansızdır.
Demiryollarının dünyayı nasıl değiştirdiğini anlamak için kendinizi hayatında hiç büyük bir makine görmemiş ya da dörtnala giden bir attan daha hızlı herhangi bir şeye binmemiş ya da tanık olmamış birinin yerine koyun. Bu insanların ufku ister istemez sınırlıydı ve demirden yolların gelişi bunu sonsuza dek değiştirdi.
Demiryollarının üstünde yaşadığımız dünyanın yaratılmasına nasıl yardımcı olduğunu, kalkınmayı ve değişikliği hemen her ülkede nasıl kamçıladığını görmek gerekir. Demiryollarının neleri değiştirmediğini listelemek, kazandırdıklarını belirlemekten çok daha kolaydır.
Basit bir şekilde ifade etmek gerekirse,19'uncu yüzyılın birinci çeyreğiyle son çeyreği arasında demiryolları dünyayı, insanların neredeyse köylerinden bile çıkmadığı veya en yakındaki kasaba pazarının ötesine geçemediği bir durumdan, kıtaların aylar yerine birkaç gün içinde aşılabileceği bir duruma dönüştürdü.
Demiryollarının gelişmesi, Sanayi Devrimi'nin bu dünyada yaşayan hemen herkesin yaşantısını etkilemesini sağlayan muazzam bir üretim endüstrisi yarattı.
Liverpool-Manchester Demiryolu'nun açıldığı 1830 yılı ile o yüzyılın sonu arasında 1 milyon kilometre demiryolu inşa edildi ve en azından bir demiryolu parçası olmayan ülke sayısı çok aza indi. Dünyanın imkansız görülen yüksekliklerine ve ücra köşelerine bile ulaştı.
Dünyanın ilk büyük demiryolu sistemi orada kurulmuştu ve sonradan hemen her yere yayılan teknoloji ve işletme uygulamaları orada geliştirilmişti.
Ancak ülkelerinde büyük değişiklik yaratan ve son derece sıkıntılı ve zor koşullarda büyük mesafelerde inşa edilen Hindistan, Amerika ve Rusya demiryollarına baktığımızda Rusya'da Baltık Denizi kıyısındaki St.Petersburg ile Pasifik kıyısındaki Vladivostok arasında yaklaşık 10 bin kilometrelik Trans-Sibirya demiryolu hattını, Amerika'da Doğu-Batı, Kuzey-Güney eksenlerinin demiryolu ile birleştirilmesini, Hindistan'da tüm büyük şehirlerin demiryolu ile birbirine bağlanmasını sağladıklarınım görürüz.
İngiltere ve Kıta Avrupası'ndaki ilk demiryollarının amacı çoğunlukla ekonomikti. Ancak kurulmalarının başka nedenleri de vardı. Ülkelerin ücra bölgeleriyle hızlı ulaşım bağlantısı sağlaması, huzursuzluk ve isyan çıkması gibi durumlarda hemen karşılık verme imkanı vermesinin yanında en önemli nedenlerden birisi de ulus devlet kurma çabalarını kolaylaştırması ve sonuca ulaştırmasıydı.
Örnek olarak; İtalya 1861 tarihinde, Almanya 1871 tarihinde ulus devlet haline demiryolu ile gelmiştir. Türkiye'nin Kurtuluş Savaşı'nı kazanmasında, Kurtuluş Savaşı sonrasında ulus devlet haline gelmesinde demiryolunun önemli görevleri olmuştur.
1861-1865 yılları arasında çıkan Amerikan İç Savaşı ülkeyi parçalanma tehdidi altına soktu. Savaş kuzeydeki eyaletlerin demiryolunu (demir at) kullanmasıyla başarısıyla sonuçlandı. ABD yine demiryolu ile hızlı bir gelişme dönemine girdi. Demiryolu olmasa Birleşik Devletler, Amerika Birleşik Devletleri olamazdı.
Bu demiryolu ağlarının yapımına yol açan hayal gücü ve tutkunun derinliğini bugün bile hissetmek mümkündür.
Demiryolları, insanlığın yüzlerce yıldır hayatına egemen olan tarımsal ekonomilerini, endüstri çağına dönüştürmüş, 19'uncu yüzyılın son çeyreğinde dünyanın her yerinde sağlam şekilde oturmuştu. Buharlı lokomotifin kırsal bölgelerde duman çıkararak ilerlemesi, sadece şehirlerde ve bunların arasındaki belli başlı yollarda değil, diğer tali yolların eriştiği ücra bölgelerde de sıradan bir görüntü haline gelmişti.
19'uncu yüzyılın son çeyreğinde demiryollarının o zamana kadar elde edilen başarıların da ötesine geçip, dünyanın yaşanması en zor yerlerini fethedeceği görülecekti. İlerlemelerini engelleyecek ya da egemenliklerini geciktirecek hiçbir fiziksel, sosyal veya topografik sınırı yoktu.Ulaşılamaz, geçilmez görünen dağlar, nehirler, çöller ve balta girmemiş ormanların yanı sıra uzun mesafeler de bu külfetli ve karmaşık buluş tarafından tarafından kolaylıkla arkada bırakılıyordu.
19'uncu yüzyılın sonunda, birçok ülkede endüstriyel kalkınma ekonomik büyümeyi daha da görülmemiş düzeyde canlandırmaya başladığında,demiryollarının küresel anlamda yayılması doruğa ulaşmıştı. Hem yolcular hem de yükler için temel taşıma yolu olma konusunda demiryolunun rakibi yoktu.
Büyük bir hızla demiryolu tesis etme yoğunluğu ancak 1914 yılında 1'inci Dünya Savaşı'nın patlak vermesiyle durdu. Savaşın başlama tarihi, karayolu ulaşımının gelişmeye başlamasıyla
Demiryolları, teknolojinin hayat değiştiren diğer yönlerinden (elektrik, telefon, motorlu araçlar) önce geliştirilmişti ve bu nedenle demiryollarının bulunuşu,modern çağın doğuşunu simgelemektedir.
2'nci Dünya Savaşı'ndan sonra karayollarına önem verilmesiyle demiryolu işletmeciliği geri plana atılmıştır.
Dünya tarihinin dönemlerini kronolojik olarak;
- Yazının icadından, Roma İmparatorluğu'nun çöküşüne kadar geçen dört binlik "Eski Çağ Dönemi"
- Eski Çağ ile büyük keşifler arasında bir geçiş dönemi olan bin yıllık "Orta Çağ Dönemi"
- Rönesans'tan XVIII. yy. sonundaki devrimlere kadar süren ve "klasik" diye adlandırılan üç yüzyıllık "Modern Çağ" veya "Yeni Çağ Dönemi"
- XVIII. yy. sonundaki devrimlerden XIX. yy. üçüncü çeyreğine kadar devam eden "Yakın Çağ dönemi"
- XIX. yy. üçüncü çeyreğinden 1950 yılına kadar "Demiryolu Çağı"
- 1950-2000 arasında "Karayolu Çağı"
- 2000 yılından itibaren de "Yeşil, Modern ve Küresel Demiryolu Çağı" olarak sıralayabiliriz.
20'nci yüzyılın sonunda ve 21'inci yüzyılın başında sanki demiryolu yeniden icat edilmiştir. Demiryolunun yeniden icat edilmesine neden olan önemli etkenler küreselleşen bir dünya haline gelinmesi, çevre kirliliği, yeşil ve temiz bir dünya özlemi, trafik yoğunluğu ve benzeri tüm dünya ülkeleri ve Türkiye, yeniden icat edilen demiryolunu (raylı sistemleri) "kentiçi ve kentlerarası ulaşım sistemleri"nin temel aksı olarak gündemine almıştır.
"Demiryolu geleceğimizdir."
Yaşar Rota/Transport